กลับไปหน้าโครงการวิจัยทั้งหมด รหัสโครงการ : R000000207 ชื่อโครงการ (ภาษาไทย) : พัฒนาชุมชนในการผลิตเห็ดปลอดสารพิษโดยชีววิธีและสารสกัดพืชสมุนไพรในจังหวัดนครสวรรค์ ชื่อโครงการ (ภาษาอังกฤษ) : The community development in mushroom production of pesticide residue free by biological control and medicinal plant extracts in Nakhon Sawan Province คำสำคัญของโครงการ(Keyword) : เห็ด, พัฒนาชุมชน, ปลอดสารพิษ, ชีววิธี, สารสกัดพืชสมุนไพร หน่วยงานเจ้าของโครงการ : คณะเทคโนโลยีการเกษตรและเทคโนโลยีอุตสาหกรรม > ภาควิชาเทคโนโลยีการเกษตร สาขาวิชาเกษตรศาสตร์ แขนงวิชาเทคโนโลยีการผลิตพืช ลักษณะโครงการวิจัย : โครงการวิจัยเดี่ยว ลักษณะย่อยโครงการวิจัย : ไม่อยู่ภายใต้แผนงานวิจัย/ชุดโครงการวิจัย ประเภทโครงการ : โครงการวิจัยใหม่ สถานะของโครงการ : propersal งบประมาณที่เสนอขอ : 94200 งบประมาณทั้งโครงการ : 80,000.00 บาท วันเริ่มต้นโครงการ : 19 กุมภาพันธ์ 2559 วันสิ้นสุดโครงการ : 18 กุมภาพันธ์ 2560 ประเภทของโครงการ : งานวิจัยประยุกต์ กลุ่มสาขาวิชาการ : เกษตรศาสตร์ สาขาวิชาการ : สาขาเกษตรศาสตร์และชีววิทยา กลุ่มวิชาการ : การป้องกันกำจัดศัตรูพืช ลักษณะโครงการวิจัย : ระดับชาติ สะท้อนถึงการใช้ความรู้เชิงอัตลักษณ์ : สะท้อนถึงการใช้ความรู้เชิงอัตลักษณ์ สร้างความร่วมมือประหว่างประเทศ GMS : ไม่สร้างความร่วมมือทางการวิจัยระหว่างประเทศ นำไปใช้ในการพัฒนาคุณภาพการศึกษา : นำไปใช้ประโยชน์ในการพัฒนาณภาพการศึกษา เกิดจากความร่วมมือกับภาคการผลิต : เกิดจากความร่วมมือกับภาคการผลิต ความสำคัญและที่มาของปัญหา : เห็ดคือสิ่งมีชีวิตชนิดหนึ่งที่สามารถนำมาบริโภคเป็นอาหารและใช้เป็นยาป้องกันการเกิดโรคในมนุษย์ เนื่องจากอุดมไปด้วยโปรตีน วิตามิน และเกลือแร่ ซึ่งเห็ดที่นิยมเพาะกันมากมีอยู่ 9 ชนิดด้วยกันคือ เห็ดแชมปิญอง เห็ดหอม เห็ดนางฟ้า เห็ดนางรม เห็ดฟาง เห็ดหูหนูดำ เห็ดหูหนูขาว เห็ดเข็มทอง และเห็ดนามิโกะ ในการเพาะเห็ดใช้พื้นที่เพาะเลี้ยงเพียงเล็กน้อย และใช้วัสดุเพาะที่หาได้ในท้องถิ่น เช่น ฟางข้าว เศษมันสำปะหลัง เปลือกถั่วเหลือง ถั่วเขียว ซังข้าวโพด ใบแฝก และขี้เลื่อย เป็นต้น จึงเป็นอาชีพที่สร้างรายได้ให้แก่เกษตรกรผู้เพาะเลี้ยงได้ดี อีกทั้งยังสามารถช่วยในการจัดการขยะอินทรีย์ได้เป็นจำนวนมาก (Pervez et al., 2012) สำหรับการเพาะเลี้ยงเห็ดของเกษตรกรในจังหวัดนครสวรรค์นั้นมีการเพาะเลี้ยงกันแทบทุกอำเภอ ได้แก่ อ.เมือง อ.โกรกพระ อ.ชุมแสง อ.พยุหคีรี อ.หนองบัว อ.หนองบัว และอ.บรรพตพิสัย เป็นต้น โดยนิยมเพาะเห็ดนางฟ้า เห็ดนางรม และเห็ดฟาง ทั้งเปิดดอกขายในตลาดและขายเป็นก้อนเชื้อเห็ด แต่ในการผลิตเห็ดของเกษตรกรไทยยังคงมีการใช้สารเคมีสังเคราะห์ในการกำจัดศัตรูเห็ดที่ก่อให้เกิดการตกค้างในดอกเห็ด ซึ่ง จารุพงศ์ และคณะ (2557) ได้รายงานผลการวิเคราะห์สารพิษตกค้างในผักและผลไม้ว่าพบสารพิษตกค้างในเห็ดเกินค่ามาตรฐานความปลอดภัย (MRL; Maximum Residues Limit) การผลิตเห็ดปลอดสารพิษสามารถทำได้โดยการใช้จุลินทรีย์ปฏิปักษ์และน้ำสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูเห็ด ยกตัวอย่างเทคโนโลยีชีวภาพที่ให้ผลดีในการควบคุมศัตรูเห็ด อาทิเช่น การให้ความชื้นวัสดุเพาะเห็ดด้วยน้ำจุลินทรีย์ Bacillus subtillis (บีเอส พลายแก้ว) ป้องกันเชื้อรา B. thuringiensis (บีที) ป้องกันหนอน และ B. mitophagus (ไมโตฟากัส) ป้องกันไรเห็ด หมักไว้ 3 วัน 3 คืน ก่อนนำไปนึ่งฆ่าเชื้อที่อุณหภูมิ 90 – 100 องศาเซลเซียส นาน 3 ชั่วโมง สามารถป้องกันการเข้าทำลายจากศัตรูเห็ดได้เป็นอย่างดี (จตุโชค, 2554) และภวินท์ (2551) กล่าวว่าชีวภัณฑ์จุลินทรีย์ Bacillus subtillis สามารถนำมาขยายจำนวนในน้ำมะพร้าวอ่อน แล้วนำมาผสมน้ำได้ 20 ลิตร ใช้ฉีดพ่นให้ชุ่มเปียกหรือใช้หลอดดูดยา (Syringe) ฉีดอันลงไปในก้อนเห็ด โดยเว้นระยะการฉีดพ่นเป็นเวลา 7 วันต่อหนึ่งครั้ง ลดปัญหาจากโรคราเขียวไปได้มากกว่า 90 เปอร์เซ็นต์ ซึ่งนับว่าประสบความสำเร็จเป็นอย่างมาก สำหรับสารสกัดสมุนไพรที่มีฤทธิ์ในการป้องกันกำจัดศัตรูเห็ดได้ดี คือสารสกัดสะเดา ตะไคร้หอม กระเทียม หอมแดง และผกากรอง (Biswas, 2015; Mariajancyrani et al., 2014) นอกจากนี้จากงานการทดลองของนักวิจัยเองพบว่าการฉีดพ่นสารสกัดชีวภาพจากหัวกระเทียม ต้นว่านน้ำ และใบสาบเสือ สามารถควบคุมโรคของเห็ดฟางและข้าวได้เป็นอย่างดี (Yenjit et al., 2010; ปัณณวิชญ์ และวาริน, 2556) แต่อย่างไรก็ตามการใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรในการผลิตเห็ดยังไม่นิยมกันอย่างแพร่หลาย เนื่องจากเกษตรกรขาดความเชื้อมั่นในประสิทธิภาพที่อาจทำให้ได้กำไรน้อยกว่าวิธีการใช้สารเคมีสังเคราะห์ และเพื่อให้งานวิจัยเป็นประโยชน์ในด้านการเรียนการสอน งานวิจัยนี้จึงให้เกษตรกรและนักศึกษามีส่วนร่วมในการปฏิบัติทดลอง จากนั้นจึงนำผลการวิจัยออกเผยแพร่เชิงปฏิบัติการสู่ชุ่มชนท้องถิ่นเพื่อให้มีการผลิตเห็ดปลอดสารพิษกันมากขึ้น โดยถือเป็นการยกระดับมาตรฐาน คุณภาพ และความปลอดภัยของสินค้าเกษตรและอาหารของไทย จุดเด่นของโครงการ : 1. ได้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรที่มีประสิทธิภาพและให้กำไรสูงกว่าการใช้สารเคมีสังเคราะห์ในการควบคุมศัตรูเห็ด เพื่อใช้ในการถ่ายทอดสู่ชุมชนท้องถิ่นและใช้ในการเรียนการสอนของรายวิชาเห็ดและการผลิตเห็ด 2. เกษตรและนักศึกษาเชื่อมั่นในการใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรควบคุมศัตรูเห็ด 3. เกษตรกรและนักศึกษาสามารถผลิตเห็ดปลอดสารพิษได้โดยใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูเห็ด 4. ได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่บทความในวารสารวิชาการระดับชาติหรือนานาชาติที่ได้รับการยอมรับจากสำนักงานคณะกรรมการการอุดมศึกษา (สกอ.) อย่างน้อย 1 เรื่อง วัตถุประสงค์ของโครงการ : 1. เพื่อศึกษาประสิทธิภาพในการควบคุมศัตรูเห็ดและต้นทุนกำไรของวิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรเปรียบเทียบกับการใช้สารเคมีสังเคราะห์ 2. เพื่อให้เกษตรกรและนักศึกษามีส่วนร่วมดำเนินการในการใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรต่อการควบคุมศัตรูของเห็ด 3. เพื่อให้ได้ผลงานวิจัยที่สามารถนำมาใช้ในการเรียนการสอนของรายวิชาเห็ดและการผลิตเห็ด และถ่ายทอดสู่ชุมชนท้องถิ่นได้ 4. เพื่อถ่ายทอดเทคโนโลยีการผลิตเห็ดปลอดสารพิษสู่ชุมชนท้องถิ่นและตีพิมพ์เผยแพร่ผลงานในวารสารวิชาการ ขอบเขตของโครงการ : งานวิจัยครั้งนี้เป็นการศึกษาตั้งแต่องค์ความรู้เดิมในการควบคุมศัตรูเห็ดตามวิถีปฏิบัติของเกษตรกรในจังหวัดนครสวรรค์ และต้นทุนกำไรที่ได้รับ ก่อนนำข้อมูลที่ได้รับมาวางแผนการศึกษาวิจัยประสิทธิผลของการผลิตเห็ดโดยใช้สมุนไพรและเทคโนโลยีชีวภาพ เปรียบเทียบกับการควบคุมศัตรูเห็ดโดยใช้สารเคมีสังเคราะห์ โดยให้เกษตรกรและนักศึกษามีส่วนร่วม เก็บข้อมูลโดยละเอียดทั้งด้านการเจริญเติบโตของเห็ด ด้านการทำลายจากโรคและแมลงศัตรู ด้านปริมาณและคุณภาพของผลผลิต เปรียบเทียบต้นทุนกำไร จากนั้นนำผลการวิจัยที่ได้ไปใช้ในการเรียนการสอนของรายวิชาเห็ดและการผลิตเห็ด ถ่ายทอดเทคโนโลยีสู่ชุมชนท้องถิ่น และตีพิมพ์เผยแพร่ผลงานวิจัยในวารสารวิชาการ ผลที่คาดว่าจะได้รับ : 1 ได้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรที่มีประสิทธิภาพสูงในการควบคุมศัตรูเห็ดและให้กำไรมากกว่าการใช้สารเคมีสังเคราะห์ 2 ได้องค์ความรู้ใหม่ในการควบคุมศัตรูเห็ดด้วยวิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรที่สามารถนำมาใช้ในการเรียนการสอนของรายวิชาเห็ดและการผลิตเห็ด 3 เกษตรกรและนักศึกษาเชื่อมั่นในการใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูเห็ด 4 ชุมชนท้องถิ่นสามารถผลิตเห็ดปลอดสารพิษโดยใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูเห็ด 5 ได้ตีพิมพ์เผยแพร่บทความวิชาการในวารสารวิชาการระดับชาติหรือระดับนานาชาติ อย่างน้อย 1 เรื่อง การทบทวนวรรณกรรม/สารสนเทศ : 1 ลักษณะและความสำคัญของเห็ด เห็ดที่นิยมบริโภคโดยทั่วไปจะประกอบด้วยสารอาหารพวก โปรตีน แร่ธาตุ และวิตามิน ในปริมาณที่สูง โดยวิตามินที่ตรวจพบ ได้แก่ ไทอามีน ไรโบฟลาวิน ไนอาซีนวิตามินซี และบี 12 ส่วนแร่ธาตุที่พบในเห็ดทั่วไปได้แก่ ธาตุเหล็ก ฟอสฟอรัส แคลเซียม แมกนีเซียม และโพแทสเซียม จากชนิดของสารอาหารที่พบในเห็ดดังกล่าวข้างต้นพิสูจน์ได้ว่าเห็ดเป็นอาหารที่มีคุณค่าสูงและมีสรรพคุณทางยาโดยสามารถนำไปใช้ในการป้องกันและบำบัดโรคการสะสมไขมันในหลอดเลือด โรคความดันโลหิต และโรคมะเร็งได้อย่างดี ซึ่งเห็ดที่เพาะเพื่อจำหน่ายมากได้แก่ เห็ดแชมปิญอง เห็ดหอม เห็ดนางฟ้า เห็ดนางรม เห็ดฟาง และเห็ดหูหนู (Kredics, 2010) นอกจากนี้อาหารประเภทเห็ดยังนิยมบริโภคกันมากในหมู่นักปฏิบัติมังสวิรัติ (vegetarian) รวมไปถึงผู้ที่ต้องการลดความอ้วน ผู้ป่วยหลังพักฟื้นหรือผู้ต้องการบำรุงร่างกาย เนื่องจากมีโปรตีนสูงสามารถทดแทนเนื้อสัตว์ได้ และโปรตีนของเห็ดจะไม่มีสารคอเรสเตอรอลที่เป็นอันตรายต่อระบบไหลเวียนของโลหิต ประกอบกับเห็ดมีปริมาณธาตุโซเดียมค่อนข้างต่ำจึงเป็นอาหารที่เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่เป็นโรคตับ โรคไต โรคหัวใจ และโรคความดันโลหิตสูง ศัตรูเห็ดที่สำคัญส่วนใหญ่เป็นแมลงศัตรูและโรคเห็ด จำพวกที่เป็นแมลง ได้แก่ แมลงวัน แมลงหวี่ ไรเห็ด และจำพวกที่เป็นเชื้อโรค ได้แก่ ราเขียว ราดำ ราส้ม และราเมือก เป็นต้น การป้องกันกำจัดโรคและแมลงศัตรูเห็ดที่ปฏิบัติกันโดยทั่วไปโดยการเลือกหัวเชื้อจากแหล่งที่เชื่อถือได้ว่าเป็นพันธุ์ดีให้ผลผลิตสูง มีการปนเปื้อนน้อยที่สุด การทำความสะอาดโรงเรือน การใช้วัสดุเพาะที่มีคุณภาพ การใช้เครื่องมือที่ปราศจากการปนเปื้อน และการนึ่งก้อนเชื้อเห็ดด้วยความร้อนประมาณ 95 - 100 องศาเซลเซียส เป็นเวลานาน 3 – 4 ชั่วโมง การป้องกันกำจัดที่ได้ผลดีนั้นแนะนำให้ใช้เกลือหยาบ (NaCl) หรือเกลือผสมยิปซั่ม (อัตรา 50 : 50) หรือเกลือผสมปูนขาว (อัตรา 50 : 50) โรยจนทั่วพื้นที่และปกคลุมให้กว้างไกลออกไปอีก 15 เซนติเมตร จากระยะที่พบการติดเชื้อ ในช่วงเวลาก่อนการให้น้ำและการเก็บเกี่ยว (Coles et al., 2009) สำหรับการรักษาเห็ดที่เป็นโรคแล้วนั้นเกษตรกรยังคงนิยมใช้สารเคมีสังเคราะห์ในกลุ่ม เบนซิมิดาโซล (Benzimidazole) ได้แก่ เบนโนมิล (Benomyl) และคาร์เบนดาซิม (Carbendazim) และคาร์เบนดาซิม 75 ppm ผสมฟอร์มาลิน (Formalin) 500 ppm (Biswas, 2015) แต่ไม่ควรใช้บ่อยครั้งจนเกินไป เพราะอาจสร้างความเสียหายต่อดอกเห็ดและเกิดการตกค้างในดอกเห็ดได้ ซึ่ง จารุพงศ์ และคณะ (2557) ได้รายงานผลการวิเคราะห์สารพิษตกค้างในผักและผลไม้ว่าพบสารพิษตกค้างในเห็ดเกินค่ามาตรฐานความปลอดภัย (MRL; Maximum Residues Limit) นอกจานี้ยังพบว่ามีรายงานว่ามีเชื้อราเขียวบางสายพันธุ์คือ Trichoderma aggressivum var. aggressivum สามารถต้านทานต่อสารกำจัดเชื้อรา ไทโอฟาเนตเมทิล (Thiophanate-methyl) และเบนโนมิล (Geosel, 2011) 2 ศัตรูของเห็ดที่สำคัญและการป้องกันกำจัด สิ่งมีชีวิตหลายๆ ประเภท มีทั้งจุลินทรีย์และสิ่งมีชีวิตขนาดใหญ่ จัดเป็นสิ่งที่เป็นประโยชน์และทำลายเห็ดที่เราเพาะเลี้ยง ที่เป็นประโยชน์ ได้แก่ จุลินทรีย์ ที่ช่วยในการหมักปุ๋ยให้สลายตัวอยู่ในรูปเหมาะกับเห็ดที่จะนำไปใช้เป็นอาหาร และบางชนิดก่อให้เกิดโทษจึงถูกจัดเป็นโรคและแมลงของเห็ดสิ่งมีชีวิตเหล่านี้ได้แก่ สาหร่าย แบคทีเรีย รา ไวรัส แอคติโนมัยสิท ไส้เดือนฝอย ราเมือก กิ้งกือ ไส้เดือน ไร และหนู เป็นต้น ปัญหาโรคและแมลง นับว่ามีความสำคัญเพิ่มขึ้นเป็นอย่างมาก เนื่องจากจุลินทรีย์ซึ่งมีอยู่แล้วในอากาศ ในน้ำ ในฝุ่นละอองหรือวัสดุเพาะ เกิดการสะสมของเชื้อ เป็นเหตุให้เชื้อโรคเกิดการขยายตัวเพิ่มปริมาณมากขึ้น ดังนั้น ถ้าผู้เพาะเห็ดได้ทำความเข้าใจและให้ความสำคัญของการรักษาความสะอาดและสุขอนามัยของฟาร์มเห็ด (Farm hygiene) ตั้งแต่เริ่มเพาะเห็ดจนกระทั่งการออกดอกและเก็บผลผลิตได้ จะช่วยลดปัญหาการเกิดเชื้อราแข่งขัน ราปนเปื้อน หรือโรคเห็ดได้ นอกจากนี้ผู้เพาะเห็ดควรทำความเข้าใจศึกษาเรื่องชีววิทยาของเห็ดแต่ละชนิด รวมทั้งเชื้อจุลินทรีย์ที่เป็นสาเหตุของโรคจนกระทั่งความสัมพันธ์ของสิ่งแวดล้อมกับการเพาะเห็ด รวมทั้งการวางแผนการจัดตั้งฟาร์ม เพื่อใช้เป็นหลักในการแก้ปัญหาเฉพาะหน้า 2.1 โรคเห็ดที่สำคัญและการป้องกันกำจัด 2.1.1 โรคของเห็ดฟางที่สำคัญและการป้องกันกำจัด 1) ราเม็ดผักกาด : เกิดจากเชื้อ สเคลอโรเทียม รอฟซิไอ (Sclerotiom rolfsii) มักเกิดกับการเพาะเห็ดฟางกองเตี้ยสังเกตจากเส้นใยสีขาว ลักษณะหยาบเกิดขึ้นบนกองฟางข้าว เกิดได้ทั้งหลังกองและข้างกอง เมื่อเส้นใยอายุได้ประมาณ 2-3 วัน จะเจริญขยายออกเป็นวงกลม ต่อมาจะเกิดเม็ดเล็กๆ รูปร่างกลม สีขาวหรือสีน้ำตาลอ่อนเม็ดเหล่านี้จะขยายใหญ่ขึ้นเมื่อแก่และมีสีน้ำตาลเข้มมองดูคล้ายเม็ดผักกาด ซึ่งก็คือส่วนขยายพันธุ์ของเชื้อรานั่นเอง การทำลายและความเสียหาย ทำให้ผลผลิตลดลงเนื่องจากเส้นใยของเชื้อราจะเจริญเติบโตเร็วมาก และแย่งอาหารของเชื้อเห็ดทำให้เส้นใยเห็ดเจริญไม่ทัน บริเวณที่เกิดเชื้อราเม็ดผักกาดจะไม่มีดอกเห็ด และนอกจากนี้เส้นใยของเชื้อราทำลายดอกอ่อนหรือดอกตูมทำให้ดอกเห็ดมีลักษณะช้ำเป็นบางแห่งหรือทำให้ดอกอ่อนไม่พัฒนา 2) โรคราเขียว: เกิดทั้งเห็ดฟางกองเตี้ย และในโรงเรือน ราเขียวมีสองชนิดด้วยกันและเป็นราในดิน ได้แก่ ราเขียวเกิดจากเชื้อไตรโคเดอมา (Trichoderma spp.) มีหลายชนิดมีสีเขียวต่างๆ เช่น สีเขียวอ่อน เขียวเข้ม และราเขียว เกิดจากเชื้อ เพ็นนิซีเลียม (Penicillium spp.) มีสีเขียวอมเทา มีหลายชนิดเช่นกัน ราทั้งสองชนิดนี้ส่วนใหญ่อยู่ในดินหรือติดมากับขี้ฝ้าย ไส้นุ่น โดยเฉพาะเมื่อในกองเพาะเห็ดมีความชื้นสูงและมีความร้อนเกิดขึ้น เริ่มแรกเชื้อราจะเจริญที่ขี้ฝ้ายหรือไส้นุ่นก่อน แล้วจึงขยายขึ้นมาบนหลังกองหรือข้างกอง การทำลายและความเสียหาย 1) เชื้อราเขียวเป็นราคู่แข่ง (Competitive fungi) และเป็นราที่เจริญเติบโตเร็ว ทำให้แย่งอาหารของเชื้อเห็ด และ2) เส้นใยของราเขียวทำลายดอกอ่อน ทำให้ดอกไม่พัฒนา 3) เห็ดหมึกหรือเห็ดขี้ม้า (Ink Cap, Coprinus sp.) : เห็ดหมึกหรือเห็ดขี้ม้า มักเกิดกับการเพาะเห็ดฟางแบบโรงเรือน สาเหตุคือ การหมักปุ๋ยเพาะเห็ดยังไม่ได้ที่ มีก๊าซแอมโมเนียเหลืออยู่ เห็ดหมึกถือเป็นราคู่แข่งชนิดหนึ่ง การทำลายและความเสียหาย ทำให้ไม่มีผลผลิตเพราะเส้นใยเห็ดไม่เจริญในฟางหมักหรือปุ๋ยเพาะเห็ด 4) โรคเน่าเละของเห็ดฟาง : เกิดจากเชื้อบักเตรี ซูโดโมแนส (Pseudomonas sp.) เกิดเฉพาะในเห็ดฟางในโรงเรือน ในฤดูฝนพบครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ.2537 อาการ ดอกเห็ดผิวไม่เรียบ มีจุดขาวคล้ายประแป้ง ต่อมาภายในระยะเวลาไม่เกินหนึ่งวัน ผิวดอกเห็ดจะเปลี่ยนเป็นตะปุ่มตะป่ำ ผิวขรุขระทั้งดอก ดอกเห็ดมีอาการช้ำ สีของดอกเห็ดบริเวณดังกล่าว เปลี่ยนจากสีขาวเป็นสีน้ำตาลอ่อน อาการเป็นไปอย่างรวดเร็ว ต่อมาเริ่มเน่าเละมีน้ำเยิ้มออกมากลุ่มงานบักเตรีวิทยากองโรคพืชและจุลวิทยา ได้ทำการแยกเชื้อ พบว่าเกิดจากเชื้อ Pseudomonas sp. การทำลายและความเสียหาย ทำให้เก็บผลผลิตไม่ได้ เนื่องจากเมื่อเกิดอาการดังกล่าวจะทำให้เกิดการระบาดอย่างรวดเร็วเสียหายต่อการเพาะเห็ดทั้งโรงเรือนจากการแพร่กระจายของเชื้อบักเตรี โดยน้ำที่กระเซ็นจากการรดน้ำเห็ดที่เป็นโรค การป้องกันกำจัดโรคเห็ดฟาง การที่ระยะเวลาตั้งแต่เริ่มเพาะ จนถึงสิ้นสุดการเก็บผลผลิตของเห็ดฟางแต่ละรุ่นใช้เวลาประมาณ 13-17 วัน จึงไม่ควรใช้สารเคมี การรักษาความสะอาด ปฏิบัติดูแลรักษาอย่างสม่ำเสมอและเอาใจใส่ใกล้ชิด ดีที่สุดซึ่งควรปฏิบัติดังนี้คือ เลือกหัวเชื้อจากแหล่งที่เชื่อถือได้ว่าเป็นพันธุ์ดี ให้ผลผลิตสูงมีการปนเปื้อนน้อยที่สุด เลือกตอซังหรือฟางข้าวนวดที่สะอาดปราศจากเชื้อราเม็ดผักกาด ฟางต้องมีลักษณะแห้งสนิท และอมน้ำได้ง่าย วัสดุเพาะทุกชนิด ไม่ควรทิ้งให้ตากแดดฝนหรือเก็บค้างปี มีความเข้าใจถึงสภาพความต้องการต่างๆ ในการเจริญเติบโตของเห็ดฟางเพื่อจะได้ปฏิบัติดูแลกองเพาะได้อย่างถูกต้อง เช่น เรื่องอุณหภูมิในกองเพาะ ขณะที่เส้นใยเจริญเติบโตต้องการอุณหภูมิระหว่าง 34-40 องศาเซลเซียส ซึ่งถ้าในกองเพาะร้อนเกินไป ก็ควรระบายอากาศเพื่อให้เกิดการถ่ายเทออกซิเจนหรือต้องเผารอบกองเพาะเพื่อให้ความร้อนแก่กองฟางในหน้าหนาว นอกจากนี้ยังมีเรื่องความชื้น แสงสว่าง และความสามารถในการกินอาหารของเห็ดฟางอีกด้วย ถ้าเป็นการเพาะเห็ดฟางแบบอุตสาหกรรม ควรศึกษาถึงการเตรียมปุ๋ยเพาะเห็ดอย่างถูกวิธี ตลอดจนการอบไอน้ำฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ที่ไม่ต้องการ เพื่อให้ได้ปุ๋ยเพาะเห็ดที่มีคุณภาพดี ซึ่งเชื้อเห็ดใช้ประโยชน์ได้สูงสุด ความสะอาดของแปลงเพาะ ก่อนเพาะควรจะได้ถางหญ้าเตรียมดินไว้เสียก่อนและเมื่อการเพาะเสร็จสิ้นควรนำฟางที่ใช้แล้วเป็นปุ๋ยหมัก หรือเผาหรือตากบริเวณแปลงเพาะที่ใช้แล้ว ทิ้งไว้ ประมาณ 4-5 วัน เพื่อฆ่าเชื้อราที่สะสมในบริเวณนั้น เป็นการเตรียมที่เพาะในครั้งต่อไป และเป็นการลดปริมาณเชื้อราที่อาจมีอยู่ในดิน ในการเพาะเห็ดฟางแบบอุตสาหกรรม ควรมีการพักโรงเรือนเป็นครั้งคราว และทำความสะอาดโรงเรือนเพื่อฆ่าเชื้อราและแมลง โดยการใช้สารป้องกันกำจัดเชื้อราและสารฆ่าแมลงเป็นระยะๆ เช่น สารป้องกันกำจัดเชื้อรา เบนเลท และสารป้องกันกำจัดแมลงเซวิน (sevin) ส่วนโรคที่เกิดจากบักเตรี การป้องกันมิให้เกิดโรคนี้ทำได้โดยการปรับระดับความชื้นในโรงเรือนไม่เกิน 80 เปอร์เซ็นต์ เมื่อให้น้ำทุกครั้งควรมีการระบายอากาศเพื่อไม่ให้หยดน้ำตกค้างที่ดอกอ่อน และน้ำที่รดควรใช้น้ำสะอาดเท่านั้น 2.1.2 โรคของการเพาะเห็ดถุงและการป้องกันกำจัด โรคเห็ดถุงที่สำคัญและพบโดยทั่วไปมีดังนี้ โรคเกิดจากเชื้อรา โรคเกิดจากเชื้อไวรัส และโรคเกิดจากเชื้อบักเตรี เห็ดที่เพาะเลี้ยงในถุงพลาสติกบรรจุขี้เลื่อยหรือฟางหมัก หรือใช้วัสดุเหลือใช้จากผลผลิตทาง การเกษตรอื่นๆ เป็นวัสดุหลัก และมีอาหารอื่นๆ มี 2 – 3 ชนิด เป็นอาหารเสริมในการเพาะแล้วใส่เชื้อ เห็ดที่ต้องการลงไป เรียกว่าเห็ดถุง ได้แก่ การเพาะเห็ดในสกุลเห็ดนางรม (Pleurotus sp.) เช่น เห็ด นางรม เห็ดนางฟ้า เห็ดเป๋าฮื้อ เห็ดนางรมภูฎาน เห็ดสีชมพู เห็ดขอนขาว และเห็ดหอม (Lentinus edodes) ฯลฯ โรคของเห็ดถุง เกิดได้ทั้งเชื้อราแข่งขัน (competitor fungi) และเชื้อราโรคเห็ด (disease fungi) โดยทั่วไปเชื้อราปนเปื้อนหรือแข่งขันมักจะเกิดขึ้นกับขี้เลื่อยซึ่งเป็นวัสดุเพาะขณะกำลังบ่มเชื้อ เชื้อรา เหล่านี้ส่วนใหญ่เป็นพวกที่เส้นใยเจริญเร็วมาก (rapid growing mouids) เช่น เชื้อรา Trichoderma ssp., Mucor ssp., Neurospora ssp. เป็นต้น ตัวอย่างในกรณีของถุงเพาะเห็ดหอม เมื่อเกิดเชื้อรา แข่งขัน เส้นใยเห็ด จะชะงักการเจริญเติบโต โดยสังเกตจากเส้นแบ่งเขต (zone line) ที่บริเวณเส้นใยเห็ดเจริญมาบรรจบกัน กับเส้นใยของเชื้อราปนเปื้อน (contaminated fungi) การเกิดเชื้อราปนเปื้อนในถุงเห็ด มักเป็นสาเหตุให้ ผลผลิตเห็ดลดลง ถ้ามีเชื้อราเหล่านี้เกิดบริเวณปากถุง เช่น การเกิดเชื้อรา Neurospora ssp. เป็นเหตุให้เกิด การระบาดไปทั่วทั้งโรงเพาะ ทำให้การเพาะเห็ดได้รับความเสียหายได้ ผลผลิตลดลง 1) ราดำหรือเชื้อรากลุ่มแอสเพอร์จิลลัส (Aspergillus spp.) : ลักษณะของถุงเห็ดหรือก้อนเชื้อเห็ดโดยทั่วไปบางส่วนของถุงเห็ดจะมีสีเขียวเข้มเกือบดำ อาจเกิดที่ส่วนบนใกล้ปากถุงแล้วลามลงไปข้างล่าง หรืออาจเกิดจากด้านล่างขึ้นไปก็ได้ บางส่วนของถุงเห็ดอาจมีสีน้ำตาลเกิดขึ้นติดกับบริเวณที่มีสีเขียวเข้ม เมื่อนำก้อนเชื้อเห็ดที่มีลักษณะดังกล่าวไปแยกเชื้อบริสุทธิ์ พบว่า มีเชื้อรา Aspergillus spp. 3 ชนิด คือ Aspergillus flavus, A. fumigatus และ A. niger 2) เชื้อราดำโบไตรไอดิฟโพลเดีย (Botryodiplodia spp.) : ลักษณะของถุงเห็ดเป็นดังนี้ คือ ขี้เลื่อยในถุงเห็ดจะมีสีน้ำตาลเข้มเกือบดำ เชื้อราสีขาวจะขยายกว้างขึ้น เมื่อทิ้งไว้นาน จะสังเกตเห็นก้อนเล็ก สีดำนูนออกมาที่ผิวของถุงพลาสติกเนื่องจากเชื้อราสร้างส่วนขยายพันธุ์ชนิดหนึ่ง ซึ่งภายในมีสปอร์เกิดขึ้นจำนวนมาก 3) เชื้อรากลุ่มเขียว หรือ Green mould (Trichoderma spp., Gilocladium spp.) : ลักษณะการปนเปื้อนของถุงเห็ดจากราเขียวจะสังเกตเห็นได้ง่าย เนื่องจากสปอร์ของเชื้อราสีเขียวใสๆ เมื่อเกิดรวมกันเป็นกระจุกจึงทำให้เห็นเป็นหย่อมสีเขียวมะกอกหรือเขียวเข้ม ในถุงเห็ดบางครั้งจะเห็นเส้นใยสีขาวเจริญเติบโตได้ดีในก้อนเชื้อเห็ด แล้วเปลี่ยนสีไป เนื่องจากเชื้อแก่ เชื้อรากลุ่มเขียวนี้มีหลายชนิด แต่ละชนิดยังมีชนิดย่อยแตกต่างกันไป แต่มีรูปร่างลักษณะต่างๆ ทางสัณฐานวิทยาใกล้เคียงกัน 4) ราเขียวเพนนิซีเลียม และเพซีโลมายซีส (Penicillium spp. หรือ Paecelomyces spp.) : ลักษณะบนถุงเห็ดหอมเป็นฝุ่นสีซีดๆ เช่น สีน้ำตาลซีดๆ ปนสีเหลืองอ่อนหรือมีสีเหลืองซีดจางๆ และสังเกตเส้นแบ่งเขต (Zone line) ระหว่างการเจริญเติบโตของเชื้อเห็ดและเชื้อราได้อย่างชัดเจน คือ ราเพซีโลมายซีส ถ้าลักษณะบนถุงเห็ดเป็นหย่อมสีเขียวตองอ่อน สีเหลืองอ่อนอมเขียว สีเทาอ่อนมองดูคล้ายสกปรกหรือฝุ่น มักเกิดด้านล่างของถุงเห็ด คือ ราเพ็นนิซิเลียม 5) ราสีส้ม หรือราร้อน (Neurospora spp.) : ราสีส้มมักเกิดเป็นกระจุกบริเวณปากถุงมีลักษณะเป็นผลสีชมพูอมส้ม หรือเป็นก้อนสีชมพู บางถุงอาจมีราสีส้มเกิดที่ก้นถุงก็ได้ เชื้อราระยะนี้สร้างส่วนขยายพันธุ์ที่เรียกว่าสปอร์ ซึ่งปลิวไปตามลมหรือถูกฝนชะ จึงทำให้การระบาดเป็นไปอย่างรวดเร็ว เนื่องจากเชื้อราเจริญปกคลุมเส้นใยเห็ดเสียก่อน 6) ราเมือก (Slime mould) : ราเมือกมักจะเกิดกับถุงเห็ดที่เปิดถุงเก็บดอกไปแล้ว และเป็นถุงที่อยู่ด้านล่าง ปกติจะสังเกตเห็นเส้นสีเหลืองชัดเจนบริเวณด้านข้างๆ ถุง และบริเวณปากถุง มักจะเกิดกับถุงเห็ดหูหนูซึ่งมีการกรีดถุงด้านข้าง เมื่อรดนํ้านานๆ ทำให้ถุงเห็ดชื้นแฉะและถุงเห็ดภูฐานเก่า ที่เก็บดอกเห็ดไปแล้วหลายครั้ง การป้องกันการเกิดเชื้อราปนเปื้อนในการเพาะเห็ดถุงสามารถทำได้โดยตรวจสอบความสะอาดและความบริสุทธิ์ของหัวเชื้อก่อนซื้อ การถ่ายเชื้อหรือใส่เชื้อควรทำในห้องที่สะอาดปราศจากฝุ่นละอองหรือเชื้อโรคอื่นๆ หรือบริเวณไม่มีอากาศถ่ายเท คัดแยกถุงเห็ดเสีย ถุงเห็ดแตก ถุงเห็ดที่มีจุกสำลีชิ้นแยกออก นำไปนึ่งใหม่หรือเผาเพื่อลดการระบาดของเชื้อรา รักษาความสะอาดโรงเพาะและบริเวณทั่วไปรอบๆ ฟาร์ม เมื่อเก็บผลผลิตหมดแล้วควรพักโรงเพาะเห็ดประมาณ 2-3 สัปดาห์ เพื่อทำความสะอาดและฉีดยาฆ่าแมลงหรือเชื้อราที่อาจซุกซ่อนตามพื้น และเสาโรงเรือน ก่อนนำเห็ดชุดใหม่เข้ามา ถ้าเป็นไปได้ควรแยกโรงบ่มกับโรงเปิดดอกต่างหาก 7) โรคเกิดจากไวรัสของเห็ดนางรม : โรคไวรัสของเห็ดนางรมพบครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ. 2527 ที่จังหวัดนครปฐม มีลักษณะอาการดังนี้คือ หมวกเห็ดนางรมม้วนขึ้นหรืองอลง ดอกมีขนาดเล็ก ขอบดอกไม่เรียบ เมื่อถูกน้ำจะฉ่ำน้ำกว่าปกติ หรือดอกแคระแกร็น ช่อดอกสั้นเป็นกระจุก รูปร่างเชื้อไวรัส มีอนุภาคทรงกลม ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 25 นาโนเมตร เชื้อไวรัสถ่ายทอดได้โดยวิธีสัมผัส (mechanical mean) เชื้อไวรัสของเห็ดนางรม ป้องกันได้โดยไม่ใช้ดอกเห็ดที่สงสัยว่าจะเป็นโรคนี้ไปทำพันธุ์ (ต่อดอก) โดยไม่ได้รับการตรวจสอบ 9) โรคเน่าสีน้ำตาลของเห็ดภูฐาน : เกิดจากเชื้อบักเตรีชื่อ ซูโดโมแนส โทลลาสซิไอ (Pseudomonas tolaasii) อาการ หมวกเห็ดด้านบนเป็นจุดสีเหลืองอ่อน แล้วเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลขยายไปทั่วหมวกเห็ด ส่วนแผลที่ก้านดอกเป็นปื้นสีเหลืองหรือน้ำตาลแดง แผลนี้ยุบตัวได้ ทำให้น้ำไปเกาะอยู่ที่ส่วนนี้ เป็นเหตุให้เกิดการกระจายของเชื้อบักเตรีความเสียหาย ดอกเห็ดมีขนาดเล็กกว่าปกติ ผิวหมวกมีสีน้ำตาลอ่อนช้ำง่าย ทำให้ไม่เป็นที่ต้องการของตลาด 10) โรคจุดสีน้ำตาลของเห็ดเป๋าฮื้อ และโรคเน่าเหลืองของเห็ดสกุลนางรม (เห็ดนางรม เห็ดภูฐาน) : เกิดจากเชื้อบักเตรีกลุ่มเรืองแสง ซูโดโมแมส ฟลูโอเรสเซน (Pseudomonas fluoresens) อาการของเห็ดเป๋าฮื้อ เริ่มแรกสังเกตได้จากดอกเห็ดที่โผล่พ้นคอขวดที่ปากถุง บางดอกมีสีเหลืองซีดๆ บางดอกมีลักษณะม้วนงอ ไม่สมบูรณ์ ดอกไม่พัฒนา ส่วนดอกที่เจริญออกมาได้หมวกดอกไม่บานเต็มที่ กลุ่มของช่อดอกมีตั้งแต่ 2-4 ก้าน ลีบเป็นกระจุก หมวกดอกด้านบน และด้านล่างรวมทั้งก้านดอก มีจุดสีน้ำตาลอ่อนประปราย ต่อจากนั้น 1-2 วัน จุดสีน้ำตาลจะเข้มขึ้น ถ้าอาการมากขึ้นบริเวณนี้จะยุบตัวอาการเน่าเหลืองของเห็ดนางรมหรือเห็ดภูฐาน ดอกเห็ดที่โผล่พ้นคอขวดสีเหลืองดอกมีขนาดเล็กผิดปกติ บางดอกมีลักษณะม้วนงอ ดอกเห็ดเหี่ยวเหลืองทั้งกระจุกและไม่พัฒนา อาการเหี่ยวเหลืองที่แตกต่างจากอาการเหี่ยวเหลืองที่ดอกเห็ดขาดความชื้น เนื่องจากเมื่อเก็บเห็ดรุ่นแรกใหม่จะมีอาการปกติแต่ถ้าเป็นอาการเหี่ยวเหลืองเกิดจากเชื้อบักเตรี ดอกเห็ดรุ่นที่สองอาจมีอาการปกติหรือไม่มีก็ได้ ขึ้นกับปริมาณและการแพร่กระจายของเชื้อบักเตรีบริเวณปากถุงและภายในโรงเพาะ ความเสียหาย เก็บผลผลิตไม่ได้ในดอกเห็ดรุ่นแรก ถ้าปริมาณเชื้อบักเตรีมีมาก และลงไปในถึงเห็ดได้จะทำให้เสียหายหมดทั้งรุ่น การป้องกันกำจัดโรคที่เกิดจากบักเตรี โดยหลีกเลี่ยงภาวะที่เหมาะสมสำหรับเชื้อบักเตรี ได้แก่ ลดความชื้นในโรงเพาะไม่ให้เกิน 80-85 เปอร์เซ็นต์ และการรดน้ำควรให้ผิวหน้าของดอกเห็ด (ดอกอ่อน) แห้งภายในสามชั่วโมง หลังการให้น้ำทุกครั้งไม่ควรให้มีหยดน้ำค้างบนดอกเห็ด และ3) ถ้าจำเป็นต้องใช้สารเคมีให้รดน้ำคลอรีน (สารละลายคลอร็อกซ์หรือไฮเตอร์ละลายน้ำ)อัตราส่วน 250-300 มิลลิลิตร ต่อน้ำ 40 แกลลอน หรือ 10 มิลลิลิตร ต่อน้ำหนึ่งปี๊บ การใช้สารป้องกันกำจัดโรคพืชควรใช้เพื่อป้องกันการเกิดโรคและใช้เมื่อมีความจำเป็นเท่านั้น เช่น การเกิดการระบาดของโรคเพื่อลดปริมาณเชื้อโรคให้น้อยลง และไม่ควรใช้สารป้องกันกำจัดโรคพืชเป็นประจำ เพราะเกิดการดื้อยาได้ ในต่างประเทศมีการใช้สารป้องกันกำจัดโรคพืชบางชนิดเท่านั้น และใช้เฉพาะฟาร์มใหญ่ๆ แต่เป็นสารเคมีที่ได้ผ่านการทดลองมาแล้วทั้งสิ้น 11) โรคเกิดจากเชื้อไม่มีสาเหตุ โรคที่เกิดจากการแปรปรวนของอากาศ อุณหภูมิ ความชื้น อาทิเช่น โรคราสนิม ของดอกเห็ด เป๋าฮื้อในระยะเปลี่ยนอากาศ จากร้อนเป็นฝน ฝนเป็นหนาว ดอกเห็ดภายนอกและโคนดอกจะเป็น ซีดๆ สีน้ำตาลคล้ายสนิม บางแผลขยายมารวมกัน เกิดเป็นบริเวณสีน้ำตาลขนาดใหญ่ กลายเป็นสี น้ำตาลครึ่งดอก จนกระทั่งเกือบทั้งดอก ถ้าเกิดโรคในขณะที่ดอกเห็ดจะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาล ฝ่อแห้ง มักจะเกิดกับเห็ดรุ่นแรก เชื้อราที่เกิดขึ้นในถุงพลาสติกเพาะเห็ดมักจะเป็นเชื้อราแข่งขัน (competitor) เป็นพวกที่เจริญเติบโตเร็วกว่าและแย่งอาหารของเชื้อเห็ด ในบางครั้งอาจทำให้เส้นใยเห็ดชะงักการ เจริญเติบโตได้ เชื้อราบางชนิดอาจทำให้ความเสียหายกับเส้นใยไม่มากนัก เพราะถ้ามีอาหารที่ไม่ เหมาะสมหรือสภาพความเป็นกรด เป็นด่างของวัสดุเพาะไม่เหมาะเชื้อราเหล่านี้ก็ไม่เจริญเติบโต เชื้อรา อีกชนิดหนึ่งเป็นพวกที่สร้างสารปฏิชีวนะ (antibiotic) ไปชะงักการเจริญเติบโตของจุลินทรีย์อื่นๆ รวมทั้ง เส้นใยเห็ดด้วย สาเหตุของการเกิดเชื้อราปนเปื้อนมีหลายประการ เช่น การทิ้งถุงก้อนเชื้อเห็ดที่เก็บดอก แล้วในบริเวณฟาร์ม ซึ่งเป็นโอกาสให้เชื้อรายังกระจายอยู่ในบริเวณนั้น เมื่อมีฝนตกหรือลมแรงเชื้อราจะ ถูกฝนชะหรือลมพัดแพร่เข้าไปในบริเวณโรงเรือนเพาะเห็ดโดยตรง หรือตกลงไปในน้ำที่ใช้รดเห็ดได้ นอกจากนี้ยังมีสาเหตุอื่นๆ อีก เช่น หัวเชื้อไม่บริสุทธิ์ การนึ่งฆ่าเชื้อถุงเห็ดที่ทำลายเชื้อไม่หมด ถุงแตก หรือถูกแมลงทำลาย แนวทางการแก้ไขปัญหาเมื่อพบเห็ดสกุลนางรมแสดงอาการของโรคที่ดอก การถ่ายเทอากาศ ตรวจดูสภาพของโรงเรือนที่เพาะเห็ดว่ามีช่องระบายอากาศเพียงพอหรือไม่ อาจเพิ่มช่อง เปิด-ปิด (บานกระทุ้ง) ที่ด้านข้างทั้ง 2 ด้านเพื่อให้เกิดการถ่ายเทอากาศและป้องกันการสะสมของก๊าซ คาร์บอนไดออกไซด์ ควรเปิดประตูและหน้าต่างในตอนเช้ามืดเพื่อระบายอากาศ แสงสว่าง ตรวจความเข้มของแสงภายในโรงเพาะให้มีความสว่างพอเพียงกับการพัฒนาการ เจริญเติบโตของดอกเห็ดอ่อน และให้พร้อมสำหรับตรวจความผิดปกติต่างๆ ของโรงเพาะ รวมทั้งของ ดอกเห็ดด้วย โดยวิธีเปิดช่องหน้าต่างหรือช่องแสงหรือใช้แสงไฟช่วยโดยเฉพาะช่วงเก็บดอกเห็ดตอน เช้ามืด ความชื้น ความชื้นที่ควรได้ทำความเข้าใจและหมั่นตรวจตรามี 2 อย่าง คือ ความชื้นสัมพัทธ์ของอากาศภายนอกโรงเรือน และความชื้นภายในโรงเพาะเห็ด ระดับความชื้นโดยทั่วไปในระยะเปิดดอก ควรอยู่ระหว่าง 80 – 90 เปอร์เซ็นต์ ความชื้นภายในโรงเพาะมีความสัมพันธ์กับอุณหภูมิสูงต่ำของอากาศภายนอกโรงเพาะ ดังนั้นในฤดูหนาวมักมีปัญหาเรื่องอากาศแห้ง ความชื้นต่ำ แนะนำให้ใช้ผ้าพลาสติกบุโรงเรือนด้านใน ไม่ควรเปิดประตูหน้าต่างโรงเรือนไว้เพราะทำให้ความชื้นระเหยไป การให้น้ำวันละ 3 เวลา จะช่วยให้โรงเรือนเปิดดอกมีความชื้นพอเหมาะ ส่วนในฤดูร้อน อุณหภูมิอากาศภายนอกโรงเรือนจะสูง การปรับความชื้นภายในโรงเปิดดอก โดยการให้น้ำวันละหลายครั้ง รวมทั้งควรลดน้ำที่พื้นโรง ที่ข้างฝาและหลังคา จะช่วยให้โรงเรือนมีความชื้นตามที่ต้องการ นอกจากนี้ควรมีการระบายอากาศภายในโรงเรือนด้วย และสูตรอาหาร สูตรอาหารที่ใช้เพาะเห็ดเป็นสูตรอาหารมาตรฐานหรือไม่ หรือเป็นสูตรดัดแปลงที่ได้เพิ่มธาตุอาหารบางชนิดเข้าไป ทำให้การเตรียมวัสดุเพาะผิดไป การย่อยสลายของวัสดุเพาะการ เปลี่ยนแปลงทางเคมีและฟิสิกส์ของวัสดุไม่สมดุล ทำให้คุณภาพของวัสดุเพาะเห็ดและธาตุอาหาร เปลี่ยนไปด้วย 2.2 แมลงศัตรูเห็ดที่สำคัญและการป้องกันกำจัด แมลงศัตรูเห็ดที่สำคัญที่เข้าทำลายเห็ดในระยะของการเพาะเลี้ยงเห็ด และวิธีป้องกันกำจัด ดังต่อไปนี้ 2.2.1 หนอนแมลงวัน พบการระบาดทำลายเห็ดเกือบทุกชนิดโดยเฉพาะเห็ดที่เก็บดอกขายได้แล้ว หรือย่างเข้าปีที่ 2หนอนแมลงวันนี้โดยทั่วไปมักจะชอบของเน่าเหม็น เกิดจากกลิ่นของแอมโมเนียจากก้อนเห็ด หนอนพวกนี้เมื่อเข้าทำลายก็จะพบว่าถุงเห็ดเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาล หรือสีดำและส่วนมากก็พบโรคเน่าเกิดขึ้นด้วยทุกครั้ง หนอนแมลงวันที่พบในปัจจุบันมี 3 ชนิด คือ 1) หนอนแมลงวันเซียริด (Sciarid sp.) หรือแมลงหวี่เห็ดปีกดำ หนอนพวกนี้ลำตัวมีสีขาวใสหรืออาจมีสีเขียวอ่อน บางครั้งหัวมีสีดำยาวประมาณ 5-7 มิลลิเมตร ตัวหนอนเคลื่อนไหวได้รวดเร็วและกินจุมาก เมื่อเข้าดักแด้ใหม่ๆ จะเป็นสีขาวและสีจะเข้มขึ้นจนกลายเป็นสีดำก่อนออกเป็นตัวแก่ ลักษณะของตัวแก่จะมีสีดำโดยเฉพาะที่ปีก ตัวขนาดยุงบ้านมีขนาด 2-3 มิลลิเมตร ช่วงท้องแคบ ตัวแก่ไม่ทำลายหรือกัดกินเห็ดแต่อย่างใด วงจรชีวิตทั้งหมดคือ จากไข่จนออกเป็นตัวแก่ประมาณ 25-30 วัน แมลงหวี่เห็ดปีกดำนี้ระบาดทำความเสียหายในบ้านเราพบประมาณ 30 เปอร์เซ็นต์ และพบทำลายครั้งล่าสุดนี้ในเห็ดหูหนูที่ปลูกด้วยขี้เลื่อยไม้ยางที่อำเภอแกลง จ.ระยอง ทำให้ดอกเห็ดเสียหาย คุณภาพและราคาลดต่ำลงจากเดิม 70 เปอร์เซ็นต์ 2) หนอนแมลงวันฟอริด (Phorid sp.) หรือแมลงวันหลังโก่ง ตัวแก่จะพบทั้งชนิดมีปีกและไม่มีปีก ระยะหนอนจะทำลายเส้นใยเห็ดที่กำลังเดิน และมักจะเจาะเข้าไปทำลายส่วนของโคนและหมวกดอกทำให้พรุนและเสียหาย แต่ความรุนแรงพบน้อยกว่าพวกแมลงหวี่ปีกดำ 3) แมลงหวี่เห็ด เป็นแมลงสีดำมีขนาดเล็กมากคล้ายกับแมลงหวี่ที่พบตามที่อับ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในห้องส้วมที่อับลม ตัวแก่มักจะเกาะตามดอกเห็ด ถุงเห็ด ฝา เสาโรงเรือน และมักจะทำความรำคาญโดยตอมตาของผู้เข้าปฏิบัติงานในโรงเห็ดได้ ลักษณะการทำลายของหนอนจะเริ่มเจาะที่โคนดอกเห็ดโดยเฉพาะระยะก้ามปูทำให้เห็ดแกร็น ด้าน สีน้ำตาลและเน่าเสียทั้งถุง การระบาดของแมลงชนิดนี้จะพบมากหลังการเพาะเห็ดได้ประมาณ 5 – 6 เดือน แต่ส่วนมากโดยทั่วไปพบการทำลายไม่รุนแรงมากนัก ระยะหลัง ๆ นี้พบว่าทำลายเห็ดแชมปิญองพันธุ์ทนร้อน ซึ่งปลูกที่บางเขนอย่างรุนแรง ทำให้ดอกเห็ดฝ่อและเน่าตายในที่สุด 4) หนอนผีเสื้อ (Dasyses rugosella) ตัวแก่เป็นผีเสื้อกลางวันขนาด 8 – 9 มิลลิเมตร พบเกาะอยู่ตามฝาผนังโรงเรือนและปากถุงก้อนเชื้อเห็ด ปีกมีสีน้ำตาลสลับลายสีน้ำตาลดำ ปีกด้านล่างยาวกว่าปีกด้านบน ส่วนท้องสีน้ำตาลอ่อน ขณะเกาะนิ่งอยู่กับที่จะเป็นรูปสามเหลี่ยมคล้ายหลังคา การวางไข่จะวางบนจุกสำลีปิดถุงก้อนเชื้อ ไข่เป็นกลุ่มมีเส้นใยสีครีมปกคลุม หนอนระยะวัยเล็กจะมีสีครีม ต่อมาจะเป็นสีน้ำตาลแดง ส่วนหัวและปากเป็นสีดำหรือสีน้ำตาลเข้มเห็นได้ชัด บนด้านนอกด้านหลังติดส่วนหัวจะมีขีดสีน้ำตาลพาดตามขวางของลำตัวหนอนโตเต็มที่มีขนาด 15 มิลลิเมตร ระยะวัยหนอนประมาณ 14 – 21 วัน ตัวหนอนหลังจากฟักออกมาแล้วก็จะอาศัยบริเวณปากถุงหรือชอนไชไปตามผิวของก้อนเชื้อที่มีเส้นใยเห็ดสีขาว ทำให้เส้นใยเห็ดขาด ไม่เจริญและไม่ออกดอก หนอนบางส่วนอาจเจาะรูเข้าไปในก้อนเชื้อหรือจะชักใยรวมกับขี้เลื่อยไม้ยางพาราซึ่งเป็นส่วนประกอบของก้อนเชื้อ เพื่อทำเป็นรังห่อหุ้มตัวเมื่อก้อนเชื้อเห็ดในถุงถูกทำลายจะสังเกตเห็นเป็นขุยสีน้ำตาลเป็นทางยาวคดเคี้ยวไปมาและหากพบการทำลายอย่างรุนแรง ก็จะเห็นเป็นมูลหนอนที่ถ่ายออกมาสีน้ำตาลเต็มไปหมด เป็นบริเวณเส้นใยเห็ดเพียงเล็กน้อย การทำลายเป็นไปอย่างรวดเร็วและรุนแรงมากหากทำการป้องกันกำจัดไม่ทันเวลาซึ่งจากการศึกษาติดตามแมลงศัตรูชนิดนี้พบทำความเสียหายแก่ เห็ดนางฟ้า นางรม ถึง 40 เปอร์เซ็นต์ ภายในระยะเวลา 2 สัปดาห์ 5) หนอนผีเสื้อกินใบจาก (Lepidoptera spp.) ตัวแก่เป็นผีเสื้อกลางคืนขนาดกลางสีน้ำตาลมีขนปุกปุยด้านปลายท้อง วางไข่บริเวณใบจากที่นำมาทำโรงเรือน ตัวหนอนมีสีน้ำตาลหัวดำโต มีขนาดประมาณ 10 – 20 มิลลิเมตร หนอนวัยแรกจะกินใบจากที่แห้งประมาณฤดูฝนหรืออากาศเริ่มชื้นจนใบจากที่นำมามุงหลังคาเริ่มเปียกประกอบกับเห็ดที่เพาะในถุงเริ่มออกดอก หนอนชนิดนี้จะเริ่มเคลื่อนย้ายลงมาทำลายเห็ด ความรุนแรงของการทำลายที่พบประมาณ 20 เปอร์เซ็นต์ แต่อย่างไรก็ควรจะตามอย่างใกล้ชิด เนื่องจากเป็นศัตรูชนิดใหม่ที่มีบทบาทและเกษตรกรโดยทั่วไปยังต้องใช้ใบจากเป็นวัสดุสำหรับมุงหลังคาโรงเรือนเห็ด 2.2.2 ไรศัตรูเห็ด ไรศัตรูเห็ดมีขนาดตัวเล็กมากจนต้องอาศัยแว่นขยายเข้าช่วยจึงจะเห็นได้ชัด ตามสภาพธรรมชาติมักจะเห็นเป็นจุดเล็ก ๆ สีขาวใสอยู่กระจายเต็มไปหมด ที่น่าสนใจคือการที่ไรชนิดต่าง ๆ ที่ทำลายเห็ดนั้นจะมีวงจรชีวิตจากไข่เป็นตัวแก่สั้นมาก โดยใช้เวลาเพียง 4 – 5 วันเท่านั้น โดยทั่วไปจะพบตัว เมียมากกว่าตัวผู้ถึง 4 เท่า โดยที่ตัวเมียยังสามารถออกไข่ออกลูกและขยายพันธุ์ได้ โดยไม่ต้องอาศัยตัวผู้อีกด้วย จึงทำให้ไรสามารถเกิดระบาดทำลายอย่างรวดเร็วและรุนแรงจนเกิดความเสียหาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในระยะที่เส้นใยเห็ดกำลังแผ่ออกไป หากมีพวกไรดังกล่าวระบาดจะทำให้เส้นใยขาดออกจากกันและไม่สามารถเจริญเติบโตต่อไปได้ เนื่องจากไรพวกนี้ชอบทำลายกัดกินส่วนปลายของเส้นใยที่กำลังเจริญเติบโตและขั้นสุดท้ายเส้นใยก็จะถูกทำลายขาดกลางท่อน มักพบไรไข่ปลา (Luciaphorus sp.) ระบาดในเห็ดหูหนูที่เพาะเป็นการค้าอยู่ติดกันเป็นแพ ถ้าดูด้วยกล้องจุลทรรศน์จะพบว่าที่เห็นสีขาว ๆ กลม เล็ก ๆ นั้นคือส่วนท้องของไรตัวเมียนั่นเอง และหากพบการระบาดอย่างรุนแรงแล้วก็จะเห็นซากของตัวเต็มวัยที่ตายแล้วด้วยตาเปล่า หรือ เห็นคราบทับถมอยู่บริเวณปากถุงเห็ด และชั้นที่วางถุงเห็ดอย่างหนาแน่น เห็นเป็นผงฝุ่นสีน้ำตาลอ่อนคล้ายๆ ขี้เลื่อยละเอียดเต็มไปหมดนอกจากไรไข่ปลาแล้วก็ยังพบไรชนิดอื่นๆ อีกหลายชนิดที่คอยทำลายเห็ดที่ปลูกเป็นการค้าเช่นกัน คือ ไรหยดน้ำ ไรขาวใหญ่ และไรก้นขน ดังนั้นหากพบการระบาดเนื่องจากไรชนิดต่างๆ ที่กล่าวมาทั้งหมดก็อย่าได้นิ่งนอนใจ ควรทำลายและเคลื่อนย้ายถุงเห็ดที่ถูกทำลายออกจากโรงเรือนปลูกทันที ไม่ควรปล่อยทิ้งไว้เป็นอย่างยิ่ง 2.2.3 การบริหารจัดการแมลงศัตรูเห็ดมีดังต่อไปนี้ 1) การผลิตเห็ดนั้น การรักษาความสะอาดอย่างถูกหลักอนามัยบริเวณรอบโรงเรือนเป็นสิ่งสำคัญและจำเป็นอย่างยิ่ง ซึ่งอาจกระทำได้โดยการดูแลความสะอาดของผู้เข้าไปปฏิบัติงานหรือผู้เข้าเยี่ยมชมอย่างเคร่งครัด หรือก่อนที่จะนำเอาถุงก้อนอาหารเห็ดเข้าโรงเรือนเพาะ ควรผ่านการฆ่าเชื้ออย่างถูกวิธีทุกครั้ง และก้อนอาหารเห็ดที่เน่าเสีย ไม่ว่าจะเกิดจากสาเหตุอะไร ทุกถุงควรนำออกไปทำลายโดยทันที ถ้าสามารถทำได้เช่นนี้ อย่างน้อยก็จะเป็นการหลีกเลี่ยงหรือลดการเสี่ยงต่อการระบาดทำลายของแมลงศัตรูเห็ดได้มากกว่า 90 เปอร์เซ็นต์ 2) การว่างเว้นพักโรงเรือนหรือทำโรงเรือนเพาะให้ว่างเปล่าไว้สักระยะหนึ่ง จะเป็นการตัดวงจรชีวิตทั้งโรคแมลง-ศัตรูพืชชนิดต่างๆ ที่ระบาดและสะสมอยู่ในโรงเรือนได้ เช่น เรารู้ว่าหนอนแมลงวันที่ระบาดเห็ดในมีอายุค่อนข้างสั้น และชอบเข้าดักแด้ที่ถุงบรรจุก้อนเห็ดหรือส่วนของเห็ดที่เน่าถ้าหากเราสามารถตัดช่วงนี้ออกได้คือไม่มีถุงเห็ดให้วางไข่หรือดักแด้พวกที่เหลือส่วนมากก็จะตายหรือมีเปอร์เซ็นต์การรอดชีวิตน้อยที่สุด และเมื่อโรงเรือนว่างเปล่าก็จะสามารถใช้สารเคมี ฟอสฟิน (Phosphine) และเมทิลโบรไมด์ (Methyl bromide) รมอบเพื่อฆ่าศัตรูทุกชนิดได้ 3) การดูแลเอาใจใส่ในความเปลี่ยนแปลงของเห็ดที่ปลูกไว้ทุกระยะอย่างละเอียดเท่าที่จะทำได้โดยเป็นคนช่างสังเกต การหมั่นเสาะหาความรู้หรือเทคโนโลยีใหม่ๆ เพิ่มเติม เช่น การนำเอาเครื่องดักจับไฟฟ้าชนิดหลอด (Black-light) หรือกับดักกาวสี (Sticky-trap) มาใช้ในโรงเรือนเพื่อการคุมปริมาณตัวแก่ของแมลงวันศัตรูเห็ด ก็จะเป็นประโยชน์อย่างมาก โดยจะสามารถแก้ไขปัญหาหรือเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นได้ทันท่วงที 4) หากมีความจำเป็นหรือหลีกเลี่ยงการใช้สารเคมีในการกำจัดแมลงและศัตรูไม่ได้ควรมีการศึกษาถึงรายละเอียดเกี่ยวกับวิธีใช้ที่ถูกต้อง การออกฤทธิ์ของสารแต่ละชนิด การเลือกใช้สารให้ถูกกับชนิดของแมลงศัตรู ความเป็นพิษของสารและการสลายตัวของสารบนเห็ด เป็นต้น แต่ละชนิดนั้นมีประสิทธิภาพสามารถฆ่าแมลงศัตรูได้ดี แต่ในขณะเดียวกันก็อาจทำให้ดอกเห็ดผิดปกติจนเสียหายหรือมีพิษตกค้างอยู่มากก็ได้ แต่อย่างไรก็ตาม ไม่ควรอย่างยิ่งที่จะใช้สารเคมีพ่นลงบนเห็ดโดยตรง ควรใช้ในแง่การป้องกันเท่านั้น เช่น ใช้กับพื้นโรงเรือน ชั้นวางเห็ด ตัวอาคาร โรงเรือนเมื่ออยู่ในระยะว่างเว้น หรืออาจใช้สารเคมีผสมกับก้อนอาหารเห็ดก่อนบรรจุถุง แต่หากจำเป็นต้องใช้สารเคมีจริงๆ ควรพิจารณาใช้สารเคมีที่ได้รับการทดสอบจากผู้ทำงานด้านนี้ทั้งในและนอกประเทศแล้ว อาทิ ไดอะซินอน (Diazinon) หรือบาซูดิน (Basudin) เอ็นโดซัลแฟน (Endosulfan) ธีโอดาน (Thiodan) มาลาไธออน (Malathion) เชื้อบีที (Bt.=Bacillus thuringiensis) บางชนิดสามารถระงับการลอกคราบชนิดต่างๆ (chitinsynthesis inhibitor) สารในกลุ่มไพรีทรอยด์ซึ่งมีฤทธิ์ตกค้างค่อนข้างสั้น และสำหรับสารกำจัดโรคนั้นอาจใช้เบโนมิล (Benomyl) หรือ เบนเลท (Benlate) คาร์เบนดาซิม (Carbendazim) เป็นต้น 5) สำหรับผู้ที่กำลังจะขยายกิจการเพาะเห็ดให้ใหญ่โตกว้างขวางขึ้นไป ควรวางแผนการจัดการ (management) ในระดับต่างๆ ก่อนลงมือดำเนินการ เช่น การวางแผนล่วงหน้าเกี่ยวกับสายพันธุ์การอารักขาพืชและการตลาด เป็นต้น ซึ่งควรจะวางแผนไว้ทั้ง 2 แบบ คือ แผนปฏิบัติการเมื่อเหตุการณ์ปกติและแผนฉุกเฉิน ทั้งนี้เพื่อหลีกเลี่ยงต่อการขาดทุนหรือล้มละลาย 3 วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูเห็ด การควบคุมศัตรูเห็ดโดยชีวภาพ Fadahunsi et al. (2013) พบว่าแบคทีเรีย Bacillus subtilis CMI 22BN สามารถยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อราดำ Aspergillus niger ได้เป็นอย่างดี ส่วน Kredics et al. (2010) พบแบคทีเรียปฏิปักษ์ Bacillus spp. สามารถยับยั้งการเจริญเติบโตเชื้อราเขียว Trichoderma spp ของเห็ดแชมปิญองได้ และการศึกษาประสิทธิภาพของชีวภัณฑ์จุลินทรีย์ในการควบคุมศัตรูเห็ด Yang and Clausen (2007) พบว่าชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus spp. ยับยั้งเชื้อรา A. niger, T. viride และ Penicillium chrysogenum ได้ดี ส่วน Ponnulakshmi and Ezhilarasi (2013) พบว่าชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus spp. สามารถใช้กำจัดเชื้อรา A. niger, A. fumigates, Coprinus albicans (เห็ดหมึกหรือเห็ดขี้ม้า) และ A. flavus ได้ในอนาคต ในประเทศไทย พรศิลป์และวุฒิชัย (2551) พบว่าแบคทีเรียปฏิปักษ์ Bacillus sp. สายพันธุ์ A001 มีประสิทธิภาพสูงในการควบคุมโรคราเขียว T. hazianum ของเห็ดหูหนูในโรงเรือน ส่วนภัสจนันท์ และคณะ (2553) พบว่าชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus spp. สามารถยับยั้งเชื้อรา Aspergillus spp. ได้ดี และชีวภัณฑ์รูปผงของแบคทีเรีย B. subtillis (พลายแก้ว) สามารป้องกันกำจัดโรคที่เกิดจากเชื้อราของเห็ดได้เป็นอย่างดี (สำเนาว์, 2554) นอกจากนี้การใช้วิธีทางชีวภาพใหม่ๆ ในการควบคุมศัตรูเห็ด จตุโชค (2554) พบว่าการให้ความชื้นวัสดุเพาะเห็ดด้วยน้ำจุลินทรีย์ B. subtillis (บีเอส พลายแก้ว) ป้องกันเชื้อรา B. thuringiensis (บีที) ป้องกันหนอน และ B. mitophagus (ไมโตฟากัส) ป้องกันไรเห็ด หมักไว้ 3 วัน 3 คืน ก่อนนำไปนึ่งฆ่าเชื้อที่อุณหภูมิ 90 – 100 องศาเซลเซียสนาน 3 ชั่วโมง สามารถป้องกันการเข้าทำลายจากศัตรูเห็ดได้เป็นอย่างดี และภวินท์ (2551) กล่าวว่าชีวภัณฑ์ B. subtillis สามารถเพิ่มจำนวนได้ในน้ำมะพร้าวอ่อน แล้วนำมาผสมน้ำได้ 20 ลิตร ใช้ฉีดพ่นให้ชุ่มเปียกหรือใช้หลอดดูดยา (Syringe) ฉีดอันลงไปในก้อนเห็ด โดยเว้นระยะการฉีดพ่นเป็นเวลา 7 วันต่อหนึ่งครั้ง ลดปัญหาจากโรคราเขียวไปได้มากกว่า 90 เปอร์เซ็นต์ ซึ่งนับว่าประสบความสำเร็จเป็นอย่างมาก สำหรับสารสกัดสมุนไพรที่มีฤทธิ์ในการป้องกันกำจัดแมลงศัตรูและโรคของเห็ดได้ดี คือ สะเดา ตะไคร้หอม กระเทียม หอมแดง และผกากรอง ดังเช่น Biswas (2015) รายงานว่าสารสกัดสะเดาให้ผลดีในการยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อรา Aspergillus spp. Trichoderma spp., Coprinus spp., และ Penicillium spp. ส่วน Mariajancyrani et al. (2014) พบว่าสารสกัดเฮกเซน (hexane) ของใบผกากรองที่ความเข้มข้น 100 เปอร์เซ็นต์มีประสิทธิภาพสูงในการต่อต้านการเจริญเติบโตของเชื้อรา A. niger นอกจากนี้จากงานการทดลองของนักวิจัยเองพบว่าการฉีดพ่นสารสกัดจากหัวกระเทียม ต้นว่านน้ำ และใบสาบเสือ สามารถควบคุมโรคของเห็ดฟางและข้าวได้เป็นอย่างดี (Yenjit et al., 2010; ปัณณวิชญ์ และวาริน, 2556) ทฤษฎี สมมุติฐาน กรอบแนวความคิด : การใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรใหม่ ๆ ที่ได้รับการยอมรับจากนักวิชาการและผ่านการศึกษาเบื้องต้นจากนักวิจัยเอง จึงมีแนวโน้มของความสำเร็จสูงในการนำมาใช้ทดแทนการใช้สารเคมีสังเคราะห์และเกษตรกรในชุมชนท้องถิ่นจะยอมรับ นอกจากนี้การให้เกษตรกรและนักศึกษามีส่วนร่วมในการปฏิบัติทดลองจะทำให้เกษตรกรและนักศึกษาเกิดความเชื่อมั่น วิธีการดำเนินการวิจัย และสถานที่ทำการทดลอง/เก็บข้อมูล : 13.1 การเพาะเห็ดและการควบคุมศัตรูเห็ดของเกษตรกรในพื้น เก็บรวบรวมวิธีการเพาะเห็ดและการควบคุมศัตรูเห็ดของเกษตรกรในพื้นที่ จ. นครสวรรค์ โดยลงพื้นที่เพื่อทำการสอบถามข้อมูล (แบบสอบถาม) องค์ความรู้ท้องถิ่นที่มีอยู่ดั้งเดิมและรับเข้ามาใหม่ รวมทั้งต้นทุนกำไร ปัญหาและอุปสรรค์ ตลอดจนข้อมูลในครัวเรือนที่เกี่ยวข้องกับการผลิตเห็ด ก่อนน้ำข้อมูลดังกล่าวมาทำการวิเคราะห์ผลทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม เพื่อใช้ในการวางแผนการทดลองการผลิตเห็ดโดยไม่ใช้สารเคมีสังเคราะห์ในการควบคุมศัตรูเห็ดให้มีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น 13.2 การเตรียมชีวภัณฑ์และสารสกัดสมุนไพร 13.2.1 การเตรียมชีวภัณฑ์ : แบคทีเรีย Bacillus subtillis, B. thuringiensis และ B. mitophagus ที่มีประสิทธิภาพสูงสุดในการควบคุมศัตรูเห็ด (ได้รับความอนุเคราะห์จาก ห้องปฏิบัติการควบคุมโรคพืชด้วยชีวภาพ ภาควิชาโรคพืช คณะเกษตรกำแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์) ผลิตชีวภัณฑ์ที่มีประสิทธิภาพประกอบด้วย 2 ขั้นตอนตามวิธีการของ Muis (2006) ในขั้นตอนที่ 1 การผลิตชีวมวล (biomass production) ทำการเลี้ยงเชื้อ Bacillus sp. บนอาหาร Potato dextrose broth (PDB) บนเครื่องเขย่า (50 rpm) ที่อุณหภูมิห้อง เป็นเวลา 36 ชั่วโมง ต่อมาในขั้นตอนที่ 2 การกำหนดรูปแบบผลิตภัณฑ์ (formulation) จึงเติมชีวมวลแบคทีเรีย Bacillus sp. ปริมาณ 20 มิลลิลิตร ลงขวดแก้วที่บรรจุผงทัลคั่ม (talc) จำนวน 25 กรัม ยีสต์สกัด (yeast extract) ปริมาณ 0.25 เปอร์เซ็นต์ และสารเหนียว CMC ปริมาณ 1 เปอร์เซ็นต์ ผึ่งลมจนแห้งในตู้เขี่ยเชื้อเป็นเวลา 48 ชั่วโมง แล้วเก็บใส่ถุงพลาสติก ซึ่งก่อนนำไปใช้จะนำชีวภัณฑ์ Bacillus spp. จำนวน 5 กรัม ขยายจำนวนเชื้อในนมกล่องพาสเจอร์ไลท์ ปริมาตร 240 มิลลิลิตร หมักไว้เป็นเวลา 24 ชั่วโมง แล้วผสมน้ำเปล่าปริมาตร 10 ลิตร 13.2.2 การเตรียมสารสกัดสมุนไพร : ทำการละลายกากน้ำตาล 0.5 กิโลกรัม และชีวภัณฑ์แบคทีเรียย่อยสลาย (Bacillus spp.) จำนวน 5 กรัม ในถังหมักที่มีน้ำเปล่าปริมาตร 4 ลิตร แล้วนำสมุนไพร เปลือกกระเทียม ใบสะเดา ใบตะไคร้หอม ใบผกากรอง ใบน้อยหน่า เถาบอระเพ็ด รากหางไหล และรากหนอนตายหยาก ที่หั้นจนละเอียด จำนวน 5 กิโลกรัม ใส่ลงในถังหมักและหมักไว้เป็นเวลา 7 วัน จากนั้นกรองน้ำสกัดสมุนไพรด้วยผ้าขาวบาง และก่อนนำไปใช้จะนำสารสกัดสมุนไพรปริมาตร 1 ลิตร ผสมน้ำเปล่าปริมาตร 20 ลิตร 13.3 ทดสอบประสิทธิภาพชีวภัณฑ์และสารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูของเห็ดฟาง 13.3.1 การควบคุมโรคของเห็ดฟาง ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดฟางในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดฟาง ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนโรคเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการเพาะเห็ดฟางด้วยวัสถุเพาะดังกล่าว แล้วทำการควบคุมโรคเห็ดฟางโดยการรดด้วยน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus subtillis และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังในข้อ 13.2 เปรียบเทียบกับการรดด้วยน้ำเปล่าผสมสารเคมีคาร์เบนดาซิม วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 5 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. subtillis กรรมวิธีที่ 2 คือ น้ำสกัด เปลือกกระเทียม กรรมวิธีที่ 3 คือ น้ำสกัด ใบสะเดา กรรมวิธีที่ 4 คือ น้ำสกัด ใบผกากรอง กรรมวิธีที่ 5 คือ สารเคมีคาร์เบนดาซิม 13.3.2 การควบคุมหนอนแมลงของเห็ดฟาง ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดฟางในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดฟาง ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนหนอนแมลงศัตรูเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการเพาะเห็ดฟางด้วยวัสถุเพาะดังกล่าว แล้วทำการควบคุมหนอนแมลงศัตรูเห็ดฟางโดยการรดด้วยน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus thuringiensis และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังในข้อ 13.2 เปรียบเทียบกับการรดด้วยน้ำเปล่าผสมสารเคมีเซฟวิน วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 6 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. thuringiensis กรรมวิธีที่ 2 คือ น้ำสกัด ใบตะไคร้หอม กรรมวิธีที่ 3 คือ น้ำสกัด ใบสะเดา กรรมวิธีที่ 4 คือ น้ำสกัด รากหางไหล กรรมวิธีที่ 5 คือ น้ำสกัด รากหนอนตายหยาก กรรมวิธีที่ 6 คือ สารเคมีเซฟวิน 13.3.3 การควบคุมไรศัตรูเห็ดฟาง ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดฟางในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดฟาง ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนไรศัตรูเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการเพาะเห็ดฟางด้วยวัสถุเพาะดังกล่าว แล้วทำการควบคุมหนอนแมลงศัตรูเห็ดฟางโดยการรดด้วยน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus mitophagus และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังในข้อ 13.2 เปรียบเทียบกับการรดด้วยน้ำเปล่าผสมสารเคมีอามีทราช วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 6 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. mitophagus กรรมวิธีที่ 2 คือ น้ำสกัด ใบตะไคร้หอม กรรมวิธีที่ 3 คือ น้ำสกัด ใบน้อยหน่า กรรมวิธีที่ 4 คือ น้ำสกัด เถาบอระเพ็ด กรรมวิธีที่ 5 คือ น้ำสกัด รากหนอนตายหยาก กรรมวิธีที่ 6 คือ สารเคมีอามีทราช 13.4 ทดสอบประสิทธิภาพของชีวภัณฑ์สารสกัดสมุนไพรในการควบคุมศัตรูของเห็ดนางฟ้า 13.4.1 การควบคุมโรคของเห็ดนางฟ้า ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดนางฟ้าในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดนางฟ้า ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนโรคเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการผสมขี้เลื่อยอาหารเห็ดโดยนำน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus subtillis และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังข้อ 13.2 (เปรียบเทียบกับสารเคมีคาร์เบนดาซิม) ไปราดรดเพื่อเป็นการให้ความชื้นกับขี้เลื่อยจำนวน 100 กิโลกรัม เติมรำละเอียดเพิ่มเข้าไปอีก 6 กิโลกรัมแล้วคลุกเคล้าให้เข้ากัน หลังจากนั้นนำน้ำตาลทราย 1 กิโลกรัมละลายในน้ำ 60 ลิตร ราดรดลงไปในกองขี้เลื่อย และนำภูไมท์ซัลเฟตจำนวน 3 กิโลกรัม โรยผสมตามไปอีกครั้ง (ทดแทนกลุ่มวัสดุปูนขาวและยิปซั่ม) ทำการผสมคลุกเคล้าให้เข้ากันอีกครั้ง แล้วสังเกตดูว่าความชื้นของขี้เลื่อยมีความเหมาะสมจึงนำมากรอกใส่ถุง ๆ ละ 900 – 1,000 กรัม และใส่คอขวดอุดจุกสำลีตั้งไว้ 3 วัน 3 คืน จึงค่อยนำไปนึ่งฆ่าเชื้อที่อุณหภูมิ 90 – 100 องศาเซลเซียสนาน 3 ชั่วโมง ปล่อยไว้ให้เย็นลงจึงนำไปใส่เชื้อเห็ด วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 8 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ซ้ำละ 10 ก้อนถุงเชื้อ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. subtillis กรรมวิธีที่ 2 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + น้ำสกัด ใบผกากรอง กรรมวิธีที่ 3 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. subtillis กรรมวิธีที่ 4 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + น้ำสกัด ใบผกากรอง กรรมวิธีที่ 5 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + สารเคมีคาร์เบนดาซิม กรรมวิธีที่ 6 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + สารเคมีคาร์เบนดาซิม กรรมวิธีที่ 7 คือ ภูไมท์ซัลเฟต กรรมวิธีที่ 8 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม 13.4.2 การควบคุมหนอนแมลงของเห็ดนางฟ้า ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดนางฟ้าในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดนางฟ้า ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนโรคเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการผสมขี้เลื่อยอาหารเห็ดโดยนำน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus thuringiensis และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังข้อ 13.2 (เปรียบเทียบกับสารเคมีคาร์เบนดาซิม) ไปราดรดเพื่อเป็นการให้ความชื้นกับขี้เลื่อยจำนวน 100 กิโลกรัม เติมรำละเอียดเพิ่มเข้าไปอีก 6 กิโลกรัมแล้วคลุกเคล้าให้เข้ากัน หลังจากนั้นนำน้ำตาลทราย 1 กิโลกรัมละลายในน้ำ 60 ลิตร ราดรดลงไปในกองขี้เลื่อย และนำภูไมท์ซัลเฟตจำนวน 3 กิโลกรัม โรยผสมตามไปอีกครั้ง (ทดแทนกลุ่มวัสดุปูนขาวและยิปซั่ม) ทำการผสมคลุกเคล้าให้เข้ากันอีกครั้ง แล้วสังเกตดูว่าความชื้นของขี้เลื่อยมีความเหมาะสมจึงนำมากรอกใส่ถุง ๆ ละ 900 – 1,000 กรัม และใส่คอขวดอุดจุกสำลีตั้งไว้ 3 วัน 3 คืน จึงค่อยนำไปนึ่งฆ่าเชื้อที่อุณหภูมิ 90 – 100 องศาเซลเซียสนาน 3 ชั่วโมง ปล่อยไว้ให้เย็นลงจึงนำไปใส่เชื้อเห็ด วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 8 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ซ้ำละ 10 ก้อนถุงเชื้อ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. thuringiensis กรรมวิธีที่ 2 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + น้ำสกัด ใบตะไคร้หอม กรรมวิธีที่ 3 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. thuringiensis กรรมวิธีที่ 4 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + น้ำสกัด ใบตะไคร้หอม กรรมวิธีที่ 5 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + สารเคมีเซฟวิน กรรมวิธีที่ 6 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + สารเคมีเซฟวิน กรรมวิธีที่ 7 คือ ภูไมท์ซัลเฟต กรรมวิธีที่ 8 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม 13.4.3 การควบคุมไรศัตรูเห็ดนางฟ้า ทดลองเปรียบเทียบวิธีการควบคุมศัตรูเห็ดนางฟ้าในโรงเรือน โดยนำวัสดุเพาะเห็ดที่เกษตรกรในพื้นที่ใช้ในการเพาะเห็ดนางฟ้า ทำการจำแนกชนิดและตรวจนับจำนวนโรคเห็ดในวัสดุเพาะ จากนั้นทำการผสมขี้เลื่อยอาหารเห็ดโดยนำน้ำเปล่าที่ผสมชีวภัณฑ์แบคทีเรีย Bacillus mitophagus และน้ำสกัดสมุนไพร ที่เตรียมไว้ดังข้อ 13.2 (เปรียบเทียบกับสารเคมีคาร์เบนดาซิม) ไปราดรดเพื่อเป็นการให้ความชื้นกับขี้เลื่อยจำนวน 100 กิโลกรัม เติมรำละเอียดเพิ่มเข้าไปอีก 6 กิโลกรัมแล้วคลุกเคล้าให้เข้ากัน หลังจากนั้นนำน้ำตาลทราย 1 กิโลกรัมละลายในน้ำ 60 ลิตร ราดรดลงไปในกองขี้เลื่อย และนำภูไมท์ซัลเฟตจำนวน 3 กิโลกรัม โรยผสมตามไปอีกครั้ง (ทดแทนกลุ่มวัสดุปูนขาวและยิปซั่ม) ทำการผสมคลุกเคล้าให้เข้ากันอีกครั้ง แล้วสังเกตดูว่าความชื้นของขี้เลื่อยมีความเหมาะสมจึงนำมากรอกใส่ถุง ๆ ละ 900 – 1,000 กรัม และใส่คอขวดอุดจุกสำลีตั้งไว้ 3 วัน 3 คืน จึงค่อยนำไปนึ่งฆ่าเชื้อที่อุณหภูมิ 90 – 100 องศาเซลเซียสนาน 3 ชั่วโมง ปล่อยไว้ให้เย็นลงจึงนำไปใส่เชื้อเห็ด วางแผนการทดลองแบบสุ่มตลอด (Completely Randomized Design; CRD) จำนวน 8 วิธีการ ทำ 3 ซ้ำ ซ้ำละ 10 ก้อนถุงเชื้อ ดังนี้ กรรมวิธีที่ 1 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. mitophagus กรรมวิธีที่ 2 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + น้ำสกัดรากหนอนตายหยาก กรรมวิธีที่ 3 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + ชีวภัณฑ์แบคทีเรีย B. mitophagus กรรมวิธีที่ 4 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + น้ำสกัดรากหนอนตายหยาก กรรมวิธีที่ 5 คือ ภูไมท์ซัลเฟต + สารเคมีอามีทราช กรรมวิธีที่ 6 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม + สารเคมีอามีทราช กรรมวิธีที่ 7 คือ ภูไมท์ซัลเฟต กรรมวิธีที่ 8 คือ ปูนขาวและยิปซั่ม 13.5 การประเมินผล 13.5.1 ด้านการเจริญเติบโตของเห็ด การจดบันทึกระยะเวลาของการเกิดดอกเห็ด จำนวนดอกเห็ด และขนาดของดอกเห็ด ในแต่ละซ้ำของกรรมวิธี 13.5.2 ด้านปริมาณผลผลิต การหาน้ำหนักสดผลผลิตเห็ดรวม ในแต่ละซ้ำของกรรมวิธี 13.5.3 ด้านคุณภาพผลผลิต ประกอบด้วย 1) การหาเปอร์เซ็นต์ของดอกเห็ดที่ถูกโรคของ แมลงศัตรูเห็ด และไรศัตรูเห็ดเข้าทำลาย ในแต่ละซ้ำของกรรมวิธี 2) การหาปริมาณสารพิษตกค้างในแต่ละกรรมวิธีและนำไปเทียบกับค่า MRL มกอช.9002-2551, มกษ.9002-2556 (สำนักงานมาตรฐานสินค้าเกษตรและอาหารแห่งชาติ, 2556) หรือ Codex MRL (FAO and WHO, 2010) 13.5.4 ด้านต้นทุนและผลตอบแทนในการผลิตข้าว บันทึกค่าใช้จ่ายทั้งหมดและรายได้ในแต่ละกรรมวิธี คำนวณต้นทุนกำไรในแต่ละวิธีการทดลอง เพื่อวิเคราะห์หาวิธีการขององค์ความรู้ใหม่ในการควบคุมศัตรูเห็ดโดยไม่ใช้สารเคมีสังเคราะห์ที่ให้ผลตอบแทนสูงสุดเพื่อถ่ายทอดให้แก่เกษตรกรต่อไป 13.5.6 การวิเคราะห์เปรียบเทียบ วิเคราะห์ผลโดยการวิเคราะห์ความแปรปรวน (analysis of variance: ANOVA) และทดสอบความแตกต่างของค่าเฉลี่ยด้วยวิธี Fisher's Least Significant Difference (LSD) ด้วยโปรแกรมสำเร็จรูป ทำการสรุปผล วิจารณ์ และจัดทำรายงานฉบับสมบูรณ์ เพื่อเผยแพร่ต่อไป 13.6 การถ่ายทอดเทคโนโลยีสู่ชุมชนใกล้เคียง ศึกษาเปรียบเทียบต้นทุนและกำไรในการควบคุมศัตรูเห็ดโดยใช้วิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรเปรียบเทียบกับการใช้สารเคมีสังเคราะห์ จากนั้นถ่ายทอดเทคโนโลยีการกำจัดศัตรูเห็ดโดยวิธีทางชีวภาพและสารสกัดสมุนไพรที่ให้ผลกำไรสูงสุดแก่เกษตรกรและผู้สนใจในพื้นที่จังหวัดนครสวรรค์ และตีพิมพ์เผยแพร่งานวิจัยสู่สาธารณชน 13.7 สถานที่ทำการทดลอง การศึกษาทดลองในห้องปฏิบัติการและโรงเรือน ณ ภาควิชาเทคโนโลยีการผลิตพืช คณะเกษตร ฯ มหาวิทยาลัยราชภัฏนครสรวรรค์ ศูนย์การศึกษาย่านมัทรี และ ณ โรงเรือนเกษตรกรในจังหวัดนครสวรรค์ คำอธิบายโครงการวิจัย (อย่างย่อ) : โครงการวิจัยพัฒนาชุมชนในการผลิตเห็ดปลอดสารพิษโดยชีววิธีและสารสกัดพืชสมุนไพรในจังหวัดนครสวรรค์ เป็นการศึกษาตั้งแต่องค์ความรู้เดิมในการควบคุมศัตรูเห็ดตามวิถีปฏิบัติของเกษตรกรในจังหวัดนครสวรรค์ และต้นทุนกำไรที่ได้รับ ก่อนนำข้อมูลที่ได้รับมาวางแผนการศึกษาวิจัยประสิทธิผลของการผลิตเห็ดโดยใช้สมุนไพรและเทคโนโลยีชีวภาพ เปรียบเทียบกับการควบคุมศัตรูเห็ดโดยใช้สารเคมีสังเคราะห์ โดยให้เกษตรกรและนักศึกษามีส่วนร่วม เก็บข้อมูลโดยละเอียดทั้งด้านการเจริญเติบโตของเห็ด ด้านการทำลายจากโรคและแมลงศัตรู ด้านปริมาณและคุณภาพของผลผลิต เปรียบเทียบต้นทุนกำไร จากนั้นนำผลการวิจัยที่ได้ไปใช้ในการเรียนการสอนของรายวิชาเห็ดและการผลิตเห็ด ถ่ายทอดเทคโนโลยีสู่ชุมชนท้องถิ่น และตีพิมพ์เผยแพร่ผลงานวิจัยในวารสารวิชาการ จำนวนเข้าชมโครงการ : 2315 ครั้ง รายชื่อนักวิจัยในโครงการ ชื่อนักวิจัย ประเภทนักวิจัย บทบาทหน้าที่นักวิจัย สัดส่วนปริมาณงาน(%) นายปัณณวิชญ์ เย็นจิตต์ บุคลากรภายในมหาวิทยาลัย หัวหน้าโครงการวิจัย 60 นายวาริน อินทนา บุคลากรภายนอกมหาวิทยาลัย ผู้ร่วมวิจัย 20 นายธิดา เดชฮวบ บุคลากรภายนอกมหาวิทยาลัย ผู้ร่วมวิจัย 20 กลับไปหน้าโครงการวิจัยทั้งหมด